[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 7 de setembro de 2015 Breve historia del metro (1), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]
A historia que pretendo contarvos nas notas que comezan aquí é a historia da medición do mundo. Ben, non tal. Para ser precisos, trátase da historia da medición precisa da distancia existente entre Dunkerque e Barcelona; medición que había servir para obter unhas dimensións do mundo, amais de homoxeneizar a medida de lonxitude.
Todo isto é o que estaba en xogo en xuño de 1792, cando dous astrónomos comezaron viaxes en sentidos opostos. Jean-Baptiste Joseph Delambre saíu de París cara ao norte, mentres Pierre François André Méchain fíxoo cara ao sur. Cos datos que habían traer a París estableceríase a lonxitude da Terra e, unha vez feito isto, definiríase a medida universal de lonxitude, o metro, como a dezmillonésima parte da distancia entre o Polo Norte e o ecuador.
Aquel obxectivo estaba claramente influído, en realidade impulsado, polo espírito normalizador e excitadamente confiado nos poderes esencialmente bos da ciencia que trouxo a Ilustración, espírito que aínda non abandonamos de todo (malia que, de cando en vez, descubramos que os científicos poden ser tan mesquiños, tan mentireiros, tan interesados, tan corruptos incluso, como poidan selo os de letras). Iso si; o que era, por riba de todo, é unha necesidade imperiosa. O mundo da primeira revolución industrial, que se preparaba para o soño de medrar economicamente en medio século o que non se medrara desde a antiga Grecia, non podería acadar ese obxectivo se mantiña dúas cousas que conservaba desde os vellos tempos: unha, a complexa e molesta rede de fielatos e demais cargas alfandegueiras coas que se vía gravado o comercio cada vez que se saía dun condado; e dúas, a non menos complexa e non menos molesta rede de medicións.
A primeira destas cousas non é a cuestión deste relato; a segunda, si. En calquera país daquela Europa, e España non era unha excepción senón máis ben o epítome, cada rexión, case cada cidade, medía as distancias, os volumes de líquidos ou o peso dunha galiña de xeito diferente. Calquera comerciante que traspasase unha fronteira (un hipotético gandeiro de Tordesillas que fose á feira de Medina del Campo xa estaba exposto a este perigo) podía atoparse coa necesidade de facer conversións de toda sorte, necesidade que non o alentaba a mirar moi lonxe; e iso lastraba o pib (porque o pib, e isto dígoo para a desgraza daqueles lectores que adoitan empregar palabras como «neoliberal» ou «austericidio», sempre foi o que importa).
A inmensa maioría das medidas que se empregaban tiñan a súa orixe en actos arbitrarios: a cantidade de viño que collía nun determinado recipiente. O espírito ilustrado quería substituír estes particularismos por unha medida baseada en algo incontestable, como por exemplo a lonxitude do mundo. Deste xeito procuraríase a súa universalidade.
Soamente en Francia había un cuarto de millón de medidas diferentes, polo que non é estraño que fose o berce do proceso unificador ilustrado, aínda que tamén é certo que a propia Francia retén o «mérito» de ser o primeiro país que rexeitou o uso dese sistema métrico que desenvolvera. Porén, non adiantemos acontecementos. Falemos primeiro da viaxe dos nosos dous astrónomos.
O eido principal de estudo de Delambre eran os antigos gregos. Lendo as súas obras chegou ás científicas, e foi para complementar os coñecementos gregos que acabou lendo o libro de referencia do momento en materia astronómica, é dicir, a Astronomie de Jérôme Lalande. A lectura interesoulle tanto que comezou a frecuentar as conferencias de Lalande no Collège Royal. Un día, nunha desas conferencias, Lalande dixo que a largura da Vía Láctea era equivalente á da esfera celeste. Ao rematar a disertación, Delambre foi cara ao conferenciante para informalo de que iso xa o dixeran os gregos.
Jérôme Lalande era o Stephen Hawking daquela época. Famoso e respectado, igual que hoxe todo o mundo quere saber se Hawking pensa que se pode viaxar no tempo ou non, a últimos do século xviii todo París andaba acolloado porque Lalande calculara que existían algunhas posibilidades de que algún cometa volvese impactar contra a Terra. Persoa de trato difícil e pagado de si mesmo, porén, colleulle axiña cariño a Delambre, como tamén fixeron os D’Assy, que acabaron construíndolle un pequeno observatorio para el só na súa propia casa.
A Asemblea Nacional francesa tomou a decisión de crear un sistema universal e uniforme de medida, baseado na lonxitude da Terra, en 1790 (a lei é de 22 de agosto). En abril do ano seguinte, a Academia de Ciencias nomeou como responsables do proxecto a Pierre François André Méchain, Adrien-Marie Legendre e Jean-Dominique Cassini. A escolla era bastante lóxica se atendemos á fama dos tres, pero axiña xurdiron as fisuras. Cassini amosouse pouco entusiasta co proxecto. Acababa de enviuvar e iso provocaba a cuestión de como manter os seus cinco fillos; ademais, todo París sabía que era bastante regalista.
Este foi o momento no que o inesperado Delambre tivo a súa oportunidade. O 15 de febreiro de 1792 fora admitido na Academia. O 5 de maio, ante a enésima negativa de Cassini, esta reaccionou escollendo a Delambre para realizar o tramo norte. E foi así como a un científico en absoluto vocacional e case cego lle foi encomendado o labor de facer as observacións máis precisas que nunca se fixeran na historia.
O 24 de xuño chegou a autorización real para a expedición, e Delambre aplicouse para buscar puntos altos preto de París. Tentaba recuperar as observacións realizadas no seu momento por Cassini nunha expedición realizada en 1740, mellorar a precisión das observacións e comezar a súa viaxe cara ao norte a últimos de ano.
Que tiñan de facer os expedicionarios? Pois, simplemente, triangular, que é algo que xa fixeran moitos outros antes para medir distancias e seguiría facéndose despois ata, practicamente, a chegada dos gps (se ben, segundo semella, en realidade o sistema gps segue triangulando). Calquera que se dedicase a atender superficialmente na clase de trigonometría coñece o principio: se coñecemos os tres ángulos dun triángulo e a lonxitude dun dos lados, poden obterse todas as súas dimensións. Así pois, para medir unha distancia había que atopar estacións ou nós, normalmente elevados. Se cada un dos nós era visible desde, ao menos, outros tres nós, entón o científico podería crear unha serie de triángulos que fosen trazando a lonxitude do meridiano obxectivo. Polo tanto, a súa función era ir de estación en estación, medindo os ángulos e a lonxitude dun dos lados do triángulo, e logo calculando as dimensións que lle faltaban. Unha vez que rematase, derivando por métodos astronómicos a latitude dos nós máis ao norte e máis ao sur da súa observación, podería extrapolar a lonxitude do meridiano.
Porén, este principio tiña de corrixirse decote, por causas como a diferente altura real dos puntos empregados ou a incapacidade de situar os instrumentos exactamente onde debían estar, por exemplo o vértice do triángulo, sen mencionar o fenómeno da refracción ou o feito, moito máis importante, de que os ángulos dun triángulo curvo non suman exactamente 180 graos, como décadas despois desenvolvería con elegancia Riemann.
Para nos facer unha idea das dificultades que presentaba o proxecto, bastaranos a primeira decepción de Delambre: cando, en 1792, subiu ao primeiro nó, a torre da igrexa de San Pedro preto do cume de Montmartre, comprobou desilusionado que xa non se vía ningún dos outros nós empregados por Cassini décadas antes.
Delambre decidiu pasar do outeiro de Montmartre como o seu nó central parisiense, pero os problemas non remataron aí. Comezaba a dispor os seus traballos na cúpula dos Inválidos, o seu novo nó, cando recibiu a nova de que o pobo, irado, fixera presión en Montjay para que unha pequena plataforma-observatorio que el construíra fose derrubada. O astrónomo foi para alá e tentou convencer a asemblea de cidadáns do chulo que era o seu labor, pero todo o que conseguiu foi sublevar outras aldeas da zona contra el. Así pois, tamén abandonou Montjay e decidiuse polo castelo de Belle-Assise, onde os seus problemas non foron menores.
A cousa, pois, non comezaba moi ben.
[O seguinte artigo da serie é Breve historia do metro (II): As primeiras tribulacións de Méchain.]
Este artigo e mais a súa tradución están publicados baixo licenza CC BY-NC-ND 3.0.
