[Esta é unha tradución autorizada do artigo orixinal de 18 de novembro de 2016 La élite de las dos culturas, de Deborah García Bello, que pode lerse no Cuaderno de Cultura Científica da upv/ehu.]
Case seis décadas despois da influente conferencia de Charles Percy Snow en Cambridge teimamos en falar do estereotipo das dúas culturas, popularmente coñecidas como ciencias e humanidades. Non é casual. A principal razón estriba na educación compartimentada da que somos froitos e cómplices. Obrigáronnos a escoller un camiño ou outro en plena adolescencia, en plena e vasta ignorancia do un e do outro, sabedores de que había o un e mais o outro. Ensináronnos que os mellores optarían maioritariamente por un camiño e que os demais se conformarían co outro. Aos máis intelixentes ou tenaces, que neste caso era o mesmo, animábanos a elixir as ciencias no ensino obrigatorio.
Moitos resistíronse ao tópico, como un acto de autoafirmación ou de rebeldía polo que adoitan escusarse; e é que, aínda que decidisen estudar humanidades, semella que isto ten de xustificarse cun bo expediente que lles permitira dedicarse ao que se dedica a elite estudantil: as ciencias. Sinaláronnos cal era esa elite e nós escollemos, por un motivo ou outro, pertencer a ela ou non. Os mellores estudantes, dixéronnos, serán científicos que descubrirán vacinas, planetas ou elementos químicos. Os demais, os humanistas, serán pensadores cun futuro profesional difuso e pouco prometedor, ligado á sorte e á subxectividade. Ese é o conto que nos contaron a todos: convencéronnos de que a elite pertence ao eido do indubidablemente útil.
Malia todo aquilo, as humanidades aferráronse ao título de cultura con moita máis eficacia ca as ciencias. Seguimos arrastrando na nosa linguaxe coloquial que a cultura se refire ás artes plásticas, ás artes escénicas, á música, á literatura, á filosofía. As ciencias seguen reivindicando esa etiqueta, formar parte inequívoca da definición popular de cultura, e aínda máis, da definición popular de humanidades.
Reivindicamos que as ciencias están en todas as formas de coñecemento. Salientamos a importancia das ciencias no desenvolvemento e interpretación da arte, da música, da literatura. Resulta sinxelo atopar estas relacións porque as ciencias teñen ese carácter utilitario ao que nada é alleo. As ciencias son, entre outras moitas cousas, a ferramenta de todo. Pola contra, as humanidades non destacan pola súa intención utilitaria («utilitaria» de «utensilio»).
Unha vez preguntáronme, tras unha charla sobre ciencia e arte, que, se ben a utilidade das ciencias na arte é evidente (sobre todo na xeración de materiais e técnicas), cal é a utilidade da arte para as ciencias. A formulación desta pregunta abrangue todo o anterior, todo aquilo que nos contaron ao longo da nosa educación: a primacía do útil, o valor da ferramenta por riba do outro, do que non cura enfermidades nin descobre novos elementos químicos. Esa pregunta revela algo aínda máis notorio: o mutuo descoñecemento dunha cousa sobre a outra. En poucas palabras e por definición: a arte é unha forma de coñecemento que non responde a intencións utilitarias. Expliqueillo unha vez a unha amiga do xeito seguinte: «unha cadeira non pode ser arte se serve para que sentes nela. Se non serve para sentares nela, pode ser arte, o que non implica que o sexa».
Esta anécdota interésame como exemplo da fenda que aínda existe entre aquilo que Snow denominou as dúas culturas. Cando esiximos que as ciencias ganen o título popular de cultura, cousa que eu mesma reivindico frecuentemente, non debemos caer na lama aínda máis pegañenta que xorde desa fenda: o menosprezo dunha cousa fronte á outra. Denunciamos que siga a ser risible a incultura científica, o inescusable «son de letras» para enfrontarse a lances cotiáns que nos resultan máis propios dun pobo analfabeto. Se os outros rin e sinalan a quen non leu tal ou cal libro, a quen non coñece tal ou cal artista, a quen non coñece tal ou cal dato histórico, non podemos caer no basto desquite do «pois ti…».
Eses arbitrarios mínimos culturais impúxoos un defectuoso sistema educativo no que se chama elite o que apenas forma parte del. A presenza das ciencias no ensino obrigatorio é anecdótica. A das artes tamén.
Para reivindicar a cultura, non as culturas, non debemos menosprezar unhas formas de coñecemento fronte a outras. Cada vez que, desde o artificioso pedestal das ciencias, esiximos utilidade a algo que sospeitamos (non sabemos) que non a ten, cada vez que sinalamos que a subxectividade é un erro das humanidades por oposición á obxectividade das ciencias, coma se as humanidades non se rexesen por métodos comparables en exquisitez aos métodos científicos, estamos a cometer unha imprudencia do calibre do «son de letras».
A esperanzadora terceira cultura (expresión acuñada por John Brockman en 1995), a que unifica e supera as ciencias e as humanidades, deixa entrever unha terrible ousadía máis ca un propósito de emenda. A ousadía da elite que, lonxe de adentrarse e comprender o descoñecido, confórmase con ollalo e mencionalo con condescendencia, por inútil e subxectivo.
Ningunha ignorancia é amigable.
Estamos caendo na trampa de crer que hai unha elite no conto que nos contaron.
Sobre a autora: Deborah García Bello (@deborahciencia) é licenciada en química e está realizando o seu doutoramento na Universidade da Coruña sobre a relación entre a ciencia, a arte e a divulgación. É autora de Todo es cuestión de química (2016) e de ¡Que se le van las vitaminas! (2018), amais de xestionar o blog Dimetilsulfuro e mais a canle de YouTube Deborahciencia. Colaboradora, entre outros sitios, de Naukas, Efervesciencia e mais o Cuaderno de Cultura Científica, o seu labor mereceu numerosos galardóns, os últimos deles o Prismas de divulgación en 2017 e o Ciencia Jot Down no mesmo ano.
Ciención de Breogán 