Breve historia do metro (XIV): Epílogo

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 16 de novembro de 2015 Breve historia del metro (epílogo), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia do metro (XIII): A herdanza da expedición.]

Ao longo do século xix, o feito de que a misión do meridiano obtivera medicións contraditorias deveu en coñecemento xeral entre os astrónomos. De feito, a falla de exactitude do metro de platino non tiña que ver estritamente con estes erros, senón coa suposición errada dos científicos franceses de que a lonxitude do meridiano triangulado podería servir para derivar a lonxitude completa do dito meridiano.

O sistema métrico tornou a Francia cando o país volveu á valoración positiva da súa revolución. Isto ocorreu na Revolución de 1830, que depuxo os Borbóns e colocou a Luís Filipe de Orleáns á fronte do Estado. En 1837, o sistema métrico volveu ser impulsado, sobre todo, por Charles-Émile de Laplace e mais Claude-Louis Mathieu, isto é, o sucesor de Delambre, que xa era deputado daquela. A Asemblea votou a implantación do sistema en toda Francia a partir do 1 de xaneiro de 1840. Aquela medida foi moito máis racional ca a que tomaran décadas atrás. Agora si se fixeran as cousas ben, pois, tras moitos anos nos que o sistema decimal se ensinara nas escolas, podía garantirse unha entrada en vigor menos traumática, se ben non exenta de resistencia e mesmo de violencia. De todos os xeitos, en 1840 o sistema métrico levaba dúas décadas sendo obrigatorio nos Países Baixos, en Bélxica e no Luxemburgo.

Breve historia do metro (XIII): A herdanza da expedición

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 13 de novembro de 2015 Breve historia del metro (13), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia do metro (XII): O pasamento de Méchain.]

O 8 de outubro de 1804 chegaron a París as novas do pasamento de Méchain. Algunhas semanas despois, o seu fillo Augustin, que estivera con el nas súas derradeiras horas (e de feito tivera un ataque de nervios cando morreu), chegou á capital. O primeiro que fixo foi ir ver a Delambre para lle dar os papeis do seu pai que tiña el. O resto envioullos a viúva por correo catro meses máis tarde.

En xaneiro de 1806, coincidindo no tempo coa publicación dos principais opúsculos obituarios sobre Méchain, publicouse tamén o primeiro volume da obra de Delambre Base du système métrique décimal, «Base do sistema métrico decimal», na que o autor mencionaba a Méchain como o primeiro e principal membro da expedición do meridiano. Secasí, meses antes da publicación, Delambre fixera unha descuberta. Por mor das presións do editor (que quería publicar o primeiro volume o antes posible), Delambre deixara para outro momento a análise a fondo dos papeis de Méchain. Cando puido facelo, como dicimos pouco antes da publicación, decatouse da discrepancia das medicións de latitude feitas en diferentes puntos de Barcelona. E non soamente iso: co seu experto ollo de astrónomo viu que nos papeis podía apreciarse un esforzo sistemático, por parte do autor das notas, para encubrir tal discrepancia a outros ollos que non fosen os seus (os de Méchain).

Como amigo, Delambre sentiuse traizoado. Pero o peor problema tíñao como científico. O metro xa fora definido e esculpido en platino. O metro xa existía de xeito definitivo: acaso Delambre tiña a obriga moral de informar de que, en parte, o dito metro se baseaba en cálculos erróneos?

Breve historia do metro (XII): O pasamento de Méchain

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 10 de novembro de 2015 Breve historia del metro (12), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia do metro (XI): O metro fíxase por fin.]

Pierre François André Méchain saíu da misión do meridiano convertido no primeiro astrónomo de Francia. Pero nin superara a súa depresión (de feito, sentíase cada vez peor conforme era obxecto de homenaxes e admiracións) nin consecuentemente se sentía cómodo. Tentou superar todo aquilo convertendo o Observatorio parisiense no primeiro do mundo. Mercou excelentes telescopios, descubriu con eles dous novos cometas e observou os asteroides.

Un pouquiño máis abaixo na escala da fama estaba Jean-Baptiste Delambre. Menos laureado ca o seu compañeiro, recibiu secasí o importante encargo de escribir a historia da expedición do meridiano e a exposición dos seus resultados. O astrónomo amañouse para deseñar unha obra de dúas mil páxinas en tres volumes. Para a cal, obviamente, precisaba os datos de Méchain, non os resumos. Aquel proxecto converteu os dous astrónomos, que polo de pronto foran colegas malia todo, en inimigos. Por exemplo, cando en 1800 Delambre foi nomeado presidente provisional do Bureau des longitudes, Méchain atizou unha moi agre discusión sobre quen tiña de controlar os libros de contas da institución.

En 1799, Méchain foi nomeado testamenteiro de Borda e tivo lóxico acceso a todas as súas posesións. Entre elas atopou as cartas que intercambiaran Delambre, Borda e a súa propia muller. Lelas cambiouno completamente: deixou de ser aquela persoa apoucada, temorosa de ser descuberta nos seus erros, para converterse no típico científico rancoroso que cre merecer méritos que outros lle escamotean. Segundo el, as cartas demostraban que Delambre deseñara unha estratexia para facer máis triángulos ca el e para medir nós que lle correspondían a el, como Perpiñán. Como sabemos, iso non é verdade: se Delambre tivo de facer todas aquelas cousas, foi porque Méchain nin estaba nin o esperaban. Pero iso, a unha persoa que está afeita a refocilarse coas súas propias reflexións, tanto lle ten.

Breve historia do metro (XI): O metro fíxase por fin

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 28 de outubro de 2015 Breve historia del metro (11), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia do metro (X): Méchain acepta tornar a París.]

A chegada de Pierre Méchain a París, en efecto, non se pareceu nada á que el esperaba. Case non tivera tempo de limparse o po da viaxe cando Delambre veu buscalo para o levar a unha cea de gala no seu honor, na que estiveron presentes o presidente do Directorio, o ministro do Interior, o de Asuntos Exteriores e mais a Academia de Ciencias en pleno. Alí confirmáronlle o posto de director do Observatorio de París, a meirande distinción que podía recibir un astrónomo en Francia. Méchain, horas despois, escribiríalles todo aquilo aos seus amigos de Carcasona (que semellaban ser os únicos nos que confiaba realmente daquela) preguntándose como serían as cousas cando toda aquela xente metese o nariz nos seus cálculos e observacións.

Agora o importante era a convención científica que se convocara, con convidados da República Batava, Dinamarca, Suíza, España e Italia (casualmente, as nacións que ían formar parte da liga antiinglesa; nin Inglaterra nin os Estados Unidos nin Alemaña foron convidadas).

Como xa sabemos, Francia confiara en que os nacentes Estados Unidos fosen a primeira nación que a seguise na adopción do metro. Porén, xa contamos que, cando decidiu optar pola metodoloxía do meridiano no canto da do péndulo, evitando así que Thomas Jefferson puidese facer pasar á historia a súa vila de Monticello, este afastouse completamente do proxecto.

Breve historia do metro (X): Méchain acepta tornar a París

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 26 de outubro de 2015 Breve historia del metro (10), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia do metro (IX): As confesións de Méchain.]

Delambre prometéralle a Méchain un informe completo verbo das súas medicións en Dunkerque, pero canto este recibiu foi un escrito indirecto (de Lalande) que apenas mencionaba que as medicións se fixeran sobre Polaris e Kochab. Ben cabreado, Méchain escribiulle ao seu colega unha carta extraordinariamente educada, pero na que deixaba ben claro que os seus intentos de entender os problemas que xurdiran coa refracción dependían dos datos que el lle facilitase.

Delambre respondeu a Méchain cunha longa carta que, de feito, era unha sorte de mercancía avariada, pois era o texto dunha disertación que o propio Delambre fixera perante a Academia de Ciencias en París. Explicaba no dito texto que rexeitara facer medicións coas catro estrelas adicionais que Méchain si empregara porque en todas elas atopara argumentos para non o facer: por exemplo, Algedi colocábase en posición unicamente durante as horas do día de Dunkerque (non tal en Barcelona); e moi especialmente Mizar, a estrela rebelde de Méchain, pasaba demasiado preto do horizonte. Así pois, Delambre consideraba que as dúas observacións que levara a cabo abondaban.

A carta incluía unha addenda especial para Méchain na que Delambre se desfacía en eloxios cara ao seu colega, de quen dicía que tiña unha capacidade de observar estrelas fóra do común e asegurándolle que o problema da refracción de Mizar non era importante. Todos os compañeiros científicos, incluído Borda, concordaban en considerar os datos de Méchain como definitivos. Todos os membros da Academia, informáballe, declararan unanimemente que a sección astronómica da misión do meridiano estaba completada.

Méchain leu estas novas cando estaba na zona de Perpiñán, tentando triangular cara ao norte con grande esforzo, pois a zona estaba moi axitada. O retorno dos soldados que estiveran loitando contra España xerara unha situación moi especial na zona que derivou nunha elevada actividade económica e a conseguinte hiperinflación. Novamente, a expedición quedou sen un can, ata tal punto que mesmo Tranchot chegou a lle ofrecer a Méchain o seu soldo. O Bureau des longitudes tivo de multiplicar os salarios dos cartógrafos por 18. Cando chegou decembro, apenas avanzara desde Perpiñán ata Carcasona.

Breve historia do metro (VIII): Delambre reinicia a misión

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 14 de outubro de 2015 Breve historia del metro (8), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia do metro (VII): O proxecto descarrila (ou case).]

Pouco tempo despois do nomeamento de Calon, o sempre activo Prieur de la Côte d’Or impulsou a aprobación pola Convención Nacional da lei de 18 do xerminal do ano iii, é dicir, 7 de abril de 1795. Esta lei fixou a evolución do sistema métrico tal como o coñecemos hoxe en día, establecendo o sistema de nomes e prefixos que conformaba o dito sistema.

A lei de 18 do xerminal do ano iii tamén supuxo algúns pasos cara atrás nos ardores iniciais. Por exemplo, abandonou a división do día en dez horas. Ademais recoñecíase que a transición de sistemas habería ser máis prolongada do que se calculara inicialmente. Para a monitoraxe do proceso creouse unha Axencia Temporánea de Pesos e Medidas baixo a dirección de Legendre. Decidiuse, así mesmo, que o metro sería introducido primeiro en París, cun prazo de transición de tres meses. O resto do país seguiría máis tarde.

A nova lei, por último, tal como quixera Calon, resucitaba a misión do meridiano; de feito, urxía a Méchain e Delambre a que reiniciasen os seus traballos o antes posible.

Breve historia do metro (VII): O proxecto descarrila (ou case)

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 2 de outubro de 2015 Breve historia del metro (7), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia do metro (VI): O erro de Méchain.]

No intre que relatamos, os líderes revolucionarios franceses, maioritariamente, xa perderan a paixón polo proxecto do meridiano. Moitos deles, de feito, considerábano unha molesta gaitada. Co metro provisional na man, non vían a necesidade de seguir botándolle billetes a aquel proxecto, propio de envarados e pretensiosos científicos (porque a xente, como se verá claramente no século xx e moi particularmente en España, séntese moito máis cómoda chamando intelectuais non os que saben moito, como os bos científicos, senón os que falan moito, como os actores, trobadores, etc.).

O primeiro de xullo de 1794 chegou a data fixada na norma para a obrigatoriedade de uso do metro (provisional). Pero iso é o que dicía o papel. Aínda que o goberno era consciente de que tiña cousas que facer para educar a xente e, de feito, albergara o proxecto de construír millóns de bastóns coa lonxitude do novo metro, no momento en que teoricamente o emprego destes bastóns era obrigatorio non estaban feitos nin mil, e toda Francia, mutatis mutandis, vivía dándolle as costas á nova unidade de medida. Se ben houbo certos avances: o 7 de decembro daquel ano, consonte a proposta dos científicos de que a nova moeda que había parir o novo estado equivalese a 0,01 gramos de ouro, declarouse esta nova moeda, o franco, equivalente á vella libra e divisible en 100 céntimos.

Outro avance importante, na mesma liña de racionalización, foi o do tempo. Considerándose xestores dun novo tempo para Francia e a humanidade, para os revolucionarios era evidente que debían mudar o calendario. O calendario gregoriano, segundo a súa acertada reflexión, non deixaba de ser unha división do tempo montada sobre unhas palafitas que eran as festas cristiás. O primeiro bastión que quixeron atacar foi o do comezo do tempo, pois evidentemente contalo desde o nacemento de Xesús non lles atraía. Houbo varias propostas neste sentido, entre as cales ganaron máis apoio o 1 de xaneiro de 1789 e, por suposto, o 14 de xullo: o día da movida bastilleira.

Breve historia do metro (IV): O despedimento de Delambre

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 23 de setembro de 2015 Breve historia del metro (4), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia do metro (III): A impaciencia dos franceses.]

Un síntoma ben claro da situación na que se atopaba aquela Francia da Revolución é que, ao menos en principio, o consello municipal de París rexeitou a petición de Delambre para continuar o seu periplo triangulador. O goberno da cidade, dominado naquel momento polos sans-culottes, contemplaba a Academia como unha institución elitista de señoritos, a «casta», e por iso espeliuse para deixala co cu ao aire. Cando Delambre repetiu o seu pedimento, esta vez avalado polas persoas axeitadas, pasou a votación, o que demostra a solidez das ideas que provocaran a votación contraria apenas uns días antes.

Delambre, unha vez fóra da cidade e (iso si) parando en cada aldea para amosar os seus papeis e deixar clara a súa misión, decidira, esta vez, renunciar á estratexia de irradiar o seu traballo desde París. No canto diso, comezaríao desde o principio, isto é, desde Dunkerque. Cando chegou ao lugar, as próximas terras chás de Flandres estaban en guerra e os inimigos de Francia avanzaban. Consecuentemente, Delambre tentou apresurarse e facer as súas medicións a fume de carozo, antes de que a cidade puidese caer noutras mans. Puido avanzar rapidamente, segundo os seus propios escritos, grazas a un dos sacerdotes da igrexa local apelidado García; de aquí pode colixirse facilmente que era descendente de españois, aínda que probablemente moi afastado, pois era unha familia que aseguraba levar tres séculos en Dunkerque.

Superada a etapa dunkerquiana, Delambre avanzou cara ao sur, con rumbo á rexión máis erótica de Europa: Picardía. Avanzou moi rapidamente, aproveitando as mellores condicións do verán para a triangulación, e a mediados de xullo xa completara tres triángulos. Ese mes, Lefrançois abandonou o equipo para ir a París porque a súa dona (filla de Lalande) estaba a piques de parir. De feito, o 27 de xullo deu a luz unha nena e chamárona Urania (é doado deducir que, se a rapaza nacese hoxe, chamaríana Supercorda ou Materiaescura), se ben o bautizo quedou pendente ata que Delambre puidese apadriñala. A verdade é que Lefrançois nunca regresou á misión. O 8 de agosto de 1793, antes de que lle dese tempo, a Academia foi abolida e el quedou traballando co seu sogro.

Breve historia do metro (III): A impaciencia dos franceses

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 21 de setembro de 2015 Breve historia del metro (3), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia do metro (II): As primeiras tribulacións de Méchain.]

O doutor Salvà e mais o seu servente levaron un exánime Méchain a unha casa próxima. Alí o doutor residente (un dos mellores de Barcelona, por certo) logrou recuperar o seu pulso, se ben non a súa consciencia. Moi preocupados pola súa supervivencia, cargárono nun carro e levárono a Barcelona para o pór en mans do doutor Sarpons, naqueles momentos recoñecido como o mellor cirurxián da cidade. A orella dereita de Méchain sangraba abundantemente e incluso aquel experto cirurxián estaba seguro de que non sobreviviría á noite. Os médicos decidiron sangrar aínda máis o doente (tentaban evitar a formación de coágulos no cerebro, semella) e deixar o tratamento das feridas traumatolóxicas para o día seguinte, evitándolle estrés ao corpo.

Méchain amenceu o día seguinte respirando pero aínda sen espertar. Toda a parte dereita do seu torso estaba afundida. Crebáranselle as costelas e mais a clavícula. Vendárono coma unha momia. Tres días despois a febre comezou a remitir e recobrou a consciencia.

Tampouco tiña présa o francés para se recuperar. Evidentemente, cando comezou a guerra, estivo a piques de ser expulsado e, se non tivese pendente o informe para os españois, probablemente sería así. Pero agora o goberno español mudara de idea e cominábao a todo o contrario: tiña prohibido saír de Barcelona ata que rematase a guerra. O novo gobernador xeral de Cataluña, de feito, receaba (con razón) que, se Méchain tornaba a Francia coas súas medicións, podería empregalas para lles dar algunha vantaxe aos franceses nas súas batallas. Ademais, decretárase o embargamento dos activos en poder dos franceses, e iso significaba que non había en toda Barcelona, en toda Cataluña, en toda España, un só banco ou prestamista que estivese disposto a prestarlle os cartos que precisaría para marchar.

Arresto de Luís XVI e a súa familia no rexistro de pasaportes. [Thomas F. Marshall, 1854]

E, se a desgraza pairaba sobre Méchain, a Delambre tampouco lle ía mellor. Deus non parecía estar de acordo con que o home lograse medir ese mundo que din que creara en sete días.

Breve historia do metro (I): O principio de todo

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 7 de setembro de 2015 Breve historia del metro (1), de Juan de Juan, que pode lerse nesta ligazón.]

A historia que pretendo contarvos nas notas que comezan aquí é a historia da medición do mundo. Ben, non tal. Para ser precisos, trátase da historia da medición precisa da distancia existente entre Dunkerque e Barcelona; medición que había servir para obter unhas dimensións do mundo, amais de homoxeneizar a medida de lonxitude.

Todo isto é o que estaba en xogo en xuño de 1792, cando dous astrónomos comezaron viaxes en sentidos opostos. Jean-Baptiste Joseph Delambre saíu de París cara ao norte, mentres Pierre François André Méchain fíxoo cara ao sur. Cos datos que habían traer a París estableceríase a lonxitude da Terra e, unha vez feito isto, definiríase a medida universal de lonxitude, o metro, como a dezmillonésima parte da distancia entre o Polo Norte e o ecuador.

Aquel obxectivo estaba claramente influído, en realidade impulsado, polo espírito normalizador e excitadamente confiado nos poderes esencialmente bos da ciencia que trouxo a Ilustración, espírito que aínda non abandonamos de todo (malia que, de cando en vez, descubramos que os científicos poden ser tan mesquiños, tan mentireiros, tan interesados, tan corruptos incluso, como poidan selo os de letras). Iso si; o que era, por riba de todo, é unha necesidade imperiosa. O mundo da primeira revolución industrial, que se preparaba para o soño de medrar economicamente en medio século o que non se medrara desde a antiga Grecia, non podería acadar ese obxectivo se mantiña dúas cousas que conservaba desde os vellos tempos: unha, a complexa e molesta rede de fielatos e demais cargas alfandegueiras coas que se vía gravado o comercio cada vez que se saía dun condado; e dúas, a non menos complexa e non menos molesta rede de medicións.