Pode unha máquina computacional ser libre? (II): Que é ser libre?

[Esta é unha tradución autorizada da segunda parte do artigo orixinal de 10 de xaneiro de 2018 ¿Puede ser libre una máquina computacional?, de Gonzalo Génova, publicada en Naukas e reeditada en tres partes no seu blog persoal, De máquinas e intenciones.]

[O artigo previo da serie é Pode unha máquina computacional ser libre? (I): Que é unha máquina computacional?]

A meirande parte da xente asume sen moita reflexión que os seres humanos somos libres, é dicir, que somos responsables das nosas decisións. E somos responsables precisamente porque podemos decidir actuar dun xeito ou outro; dito doutra maneira, non estamos completamente determinados polos estímulos que recibimos do noso contorno, nin pola nosa educación, nin pola nosa xenética. Sen dúbida todos estes factores condiciónannos, impón límites á nosa liberdade, pero non determinan completamente a nosa resposta. O peor ataque que pode sufrir a miña liberdade non é que me encerren nun cárcere ou me tapen a boca, senón que supriman a miña vontade (a miña liberdade interior, a miña capacidade de decidir) mediante un concienciudo lavado de cerebro usando propaganda, drogas ou o que sexa.

Non falta, emporiso, quen negue que a liberdade sexa unha característica humana real. O argumento adoita ser que, pois que somos seres materiais, estamos sometidos ás leis deterministas da materia, logo non somos libres. Desde esta perspectiva mecanicista, o comportamento de todos os seres vivos, incluíndo os humanos, explicaríase mediante as leis da natureza e o procesamento de información no cerebro, de xeito análogo ao que ocorre nun ordenador: o comportamento está completamente determinado polos estímulos recibidos e o seu correspondente procesamento neurolóxico, conforme a programas máis ou menos complexos de orixe biolóxica ou cultural.

Pode unha máquina computacional ser libre? (I): Que é unha máquina computacional?

[Esta é unha tradución autorizada da primeira parte do artigo orixinal de 10 de xaneiro de 2018 ¿Puede ser libre una máquina computacional?, de Gonzalo Génova, publicada en Naukas e reeditada en tres partes no seu blog persoal, De máquinas e intenciones.]

En xeral, enténdese que un robot é un trebello mecánico que está controlado por un programa de ordenador ou por un conxunto de programas. O aspecto físico é secundario: o robot pode asemellarse a un ser humano (adóitase falar de androide masculino ou xinoide feminina), pero tamén pode ser simplemente un brazo mecánico ou un electrodoméstico de cociña (por exemplo, unha máquina programable para facer pan da casa); mesmo pode ser un robot «virtual» que habita na Rede. Tamén é secundario o feito de que o robot estea feito de materiais inorgánicos, materiais orgánicos ou unha mestura de ambos. O esencial é que un robot está controlado por un programa executado nun ordenador, é dicir, o robot é unha máquina algorítmica ou computacional. Diferénciase doutras máquinas (como un motor de combustión interna, un telescopio ou unha vella radio de transistores) en que o seu funcionamento está codificado nun programa que é relativamente doado de cambiar, sobre todo se o comparamos con aquelas máquinas cuxo funcionamento é invariable.

E que é un programa? Un programa, ou mellor, un algoritmo, é en poucas palabras un procedemento «mecánico» (é dicir, baseado en regras obedecidas cegamente) que obtén un determinado resultado nun número finito de pasos. É coma unha receita de cociña na cal todos os pasos están perfectamente detallados e non se deixa nada á interpretación do cociñeiro. Se ben os científicos da computación aínda non acadaron un consenso universal verbo da definición de algoritmo, si se admite que un elemento esencial da definición é que todo algoritmo debe ter un obxectivo ben definido.¹ Un programa non se limita a facer cousas, senón que as fai cun determinado propósito.

Pozos de coñecemento: o problema da profundidade

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 2 de marzo de 2017 Pozos de conocimiento: el problema de la profundidad, de Pepe Cervera, que pode lerse nesta ligazón.]

Hai un proverbio con moitas atribucións que di que un especialista é alguén que cada vez sabe máis sobre cada vez menos ata que o sabe todo sobre nada. E isto é un problema, como dixo o científico e inventor Nikola Tesla: «Hoxe os científicos pensan con profundidade no canto de claridade. Un ten de estar cordo para pensar con claridade, pero pódese pensar con profundidade e estar bastante tolo». Desde a invención da escritura que tanto preocupara a Platón e, especialmente, desde a descuberta da lectura en silencio por santo Ambrosio a cultura occidental confundiu o coñecemento coa profundidade, facéndoos sinónimos. É así como se desenvolveron unhas ciencias nas cales a especialización en nichos cada vez máis estreitos coñecidos con cada vez maior detalle se converteu na norma. O único xeito de avanzar é profundizar; a carreira profesional e a achega dun científico soamente son posibles cando este escava empurrando os límites do coñecemento uns milímetros máis alá de onde estaban.

A elite das dúas culturas

[Esta é unha tradución autorizada do artigo orixinal de 18 de novembro de 2016 La élite de las dos culturas, de Deborah García Bello, que pode lerse no Cuaderno de Cultura Científica da upv/ehu.]

Rubén Ramos Balsa. «Papel e icosaedro», 2009.

Case seis décadas despois da influente conferencia de Charles Percy Snow en Cambridge teimamos en falar do estereotipo das dúas culturas, popularmente coñecidas como ciencias e humanidades. Non é casual. A principal razón estriba na educación compartimentada da que somos froitos e cómplices. Obrigáronnos a escoller un camiño ou outro en plena adolescencia, en plena e vasta ignorancia do un e do outro, sabedores de que había o un e mais o outro. Ensináronnos que os mellores optarían maioritariamente por un camiño e que os demais se conformarían co outro. Aos máis intelixentes ou tenaces, que neste caso era o mesmo, animábanos a elixir as ciencias no ensino obrigatorio.

As letras que son de ciencias, e viceversa

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 24 de novembro de 2016 Las letras que son de ciencias, y viceversa, de Pepe Cervera, que pode lerse nesta ligazón.]

Falamos con naturalidade das «dúas culturas», as ciencias e mais as letras; sempre inimigas, sempre mirándose con receo por riba dunha barreira imaxinaria e case insuperable. As ciencias son demasiado utilitaristas, próximas de máis á economía e ao poder, mesmo sospeitosas daqueles pecados contra a natureza e o futuro que os seus achados permitiron ou posibilitaron; as letras son abeiro de almas sensibles que pensan máis no que debería facerse ca no que é posible facer, condenadas ao segundo posto na batalla polos cartos ou as decisións dos pobos, carreiras cun incerto futuro profesional, se ben cun forte prestixio social. Discutimos, teimamos e xustificamos, facendo xogos malabares para que o «noso» bando quede por riba, para que un dos lados sexa superior, mellor, máis decisivo e importante ca o outro.

Pero raras veces definimos o que son as ciencias e o que son as letras; raras veces avanzamos alén das etiquetas convencionais e tradicionais, dos bandos cuxas fronteiras a miúdo están máis determinadas polos azares da historia ca por unha demarcación formal. Sabemos que as matemáticas son de ciencias e a literatura de letras, porque ambas as dúas están nos extremos das súas respectivas categorías, pero que ocorre coa bioloxía ou coa filoloxía? Onde pomos a lóxica ou a filosofía? Nestes tempos, nos que calquera disciplina quere ser unha ciencia polo prestixio intelectual que esa marca semella comportar, é a socioloxía unha ciencia? Éo a psicoloxía, que redescubriu nos últimos tempos a potencia dos experimentos? Cal é o criterio de delimitación que separa e enfronta as ciencias e as letras?

Teorías, feitos e mentes

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 8 de decembro de 2016 Teorías, hechos y mentes, de Pepe Cervera, que pode lerse nesta ligazón.]

Vivimos un momento chave no desenvolvemento económico das nosas sociedades, e seica na historia mesma da humanidade: a creación de verdadeiros sistemas de intelixencia artificial. O avance do big data, o desenvolvemento e o éxito de técnicas como a aprendizaxe profunda (deep learning) e os exemplos anecdóticos que xa comezan a aparecer nas nosas vidas son soamente premonicións do que se aveciña: un auténtico tsunami económico e social que vai supor unha seria convulsión política. Os espectaculares adiantos, como AlphaGo ganando ao go ás mellores mentes humanas ou programas relativamente simples capaces de colorar imaxes en branco e negro ou diagnosticar doenzas, axiña darán paso a chatbots capaces de substituír os call centers e programas de xestión que tornen innecesarios os avogados ou os executivos intermedios. A ruptura xa é inminente e será profunda; algúns mesmo prognosticaron a Fin da Ciencia, substituída por correlacións creadas mediante técnicas de análise e intelixencia artificial sobre inxentes cantidades de datos. A teoría será innecesaria; o coñecemento será automático e xerado por mera elevación dos datos empíricos, limpo de nesgos e ideas preconcibidas.

Unha breve e incerta historia do escepticismo (VIII): Tes cerebro ou tes relixión?

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 28 de decembro de 2015 Skepticism, a short uncertain story (8): Do you have a brain or a religion?, de Jesús Zamora Bonilla, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Unha breve e incerta historia do escepticismo (VII): As guerras da Vulgata.]

Abul ʿAla al-Maʿarri.

Se liches os artigos anteriores, xa podes imaxinar que transformar o escepticismo nunha arma contra as crenzas relixiosas non era, en absoluto, unha tarefa doada. Isto non implica que non houbese críticas á relixión antes da Idade Moderna; sen mencionar os nosos encantadores gregos, na Idade Media tamén houbo un puñazo de pensadores árabes que non semellaban moi contentos coa presunta verdade do islam. Por exemplo, o poeta e filósofo sirio Al-Maʿarri (nado preto de Alepo a últimos do século x) criticou a relixión e as súas Escrituras sagradas por non seren máis ca unha colección de contos e lendas inútiles, pero principalmente criticou os crentes por aceptaren os dogmas das relixións sen sometelos ao escrutinio da razón; mesmo escribiu que «hai dous tipos de habitantes na terra: os que teñen cerebro, pero non relixión, e os que teñen relixión, pero non cerebro». Do mesmo xeito ca moitas das persoas que coñeceremos aquí, Al-Maʿarri non era estritamente ateo, pois non negaba a existencia de Deus, pero probablemente pensaba na divindade como un ser impersoal e rexeitaba explicitamente a outra vida. Dous (case) contemporáneos de Al-Maʿarri foron os persas Al-Rawandi e Al-Warraq, con semellantes visións da irracionalidade das máis das crenzas relixiosas. Curiosamente, «Ibn Warraq» é o sobrenome que escolleu o autor descoñecido do famoso libro de 1995 Why I Am Not a Muslim («Por que non son musulmán»).

Unha breve e incerta historia do escepticismo (VII): As guerras da Vulgata

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 7 de outubro de 2015 Skepticism, a short uncertain story (7): The Vulgate wars, de Jesús Zamora Bonilla, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Unha breve e incerta historia do escepticismo (VI): A nai de todas as causas perdidas.]

Se seguiches esta serie de artigos ata agora, xa aprenderías algúns detalles sorprendentes sobre a historia do pensamento occidental. Por exemplo, o feito de que os escépticos da antigüidade consideraban que era a suspensión do xuízo (e non a busca da certeza) a que mellor podía levarnos á felicidade, mediante a virtude da imperturbabilidade: ataraxia. Tamén o feito de que o empirismo radical, aínda que hoxe adoita estar asociado ao idealismo (a concepción de que os «datos sensoriais» fabricados pola mente son o noso único acceso directo ao coñecemento), ata o comezo da Ilustración era considerado como a máis típica forma de materialismo, ou o feito de que o albo dos traballos da meirande parte dos escépticos, polo menos ata os primeiros séculos da Idade Moderna, non era, en absoluto, a «fe» nin a «relixión», senón, principalmente, aquilo que os seus contemporáneos denominaban «ciencia». Imos facer unha breve desviación na cronoloxía da nosa historia do escepticismo (que chegou, no artigo anterior, á obra de Hume no apoxeo da Ilustración) para lle botarmos unha ollada ao relato de como a relixión acabou sendo a vítima máis paradigmática dos argumentos escépticos.

Portada da edición de 1590 da Biblia Vulgata. [Dominio público]

Por suposto, foron xa os nosos estimados filósofos gregos os que comezaron a facer algo semellante a unha «crítica racional da relixión». Por exemplo, o presocrático Xenófanes de Colofón (século vi a. de C.) xa falara da irracionalidade de atribuírlles calidades antropomórficas aos deuses. Os epicúreos, pola súa banda, someteron a un rigoroso escrutinio as prácticas tradicionais asociadas ás relixións establecidas, pois estaban baseadas en ideas equivocadas sobre a natureza dos deuses (que, segundo Epicuro, eran tan perfectos e alfúfaros que pasaban olimpicamente de preocuparse das miserias humanas). Porén, como xa vimos nos artigos terceiro e cuarto desta serie, a maioría dos poucos autores da Idade Media e do Renacemento que poderiamos considerar (ata certo punto) «escépticos» non apuntaban os seus argumentos cara ás «verdades da revelación» (xa fose cristiá, musulmá ou xudía), é dicir, cara á fe relixiosa, senón cara ás teorías filosóficas establecidas do seu tempo. Non soamente iso, senón que o seu escepticismo foi, a miúdo, máis ben unha arma contra a posible superioridade do pensamento racional fronte á fe relixiosa.

Galileo vs. Igrexa Católica redux (VII): Balanzas

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 8 de outubro de 2013 Galileo vs. Iglesia Católica redux (y VII): Balanzas, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Galileo vs. Igrexa Católica redux (VI): Visións.]

Antes de afrontarmos as conclusións da nosa exploración da interacción entre Galileo e a Igrexa católica, quizais sexa conveniente que repasemos algunhas ideas que fomos atopando nos capítulos anteriores da serie e que serán relevantes para o que segue.

En primeiro lugar, o tempo. En Antecedentes vimos como a Igrexa católica, no século xvii, tiña unha dilatada historia de tolerancia (tolerancia non significa aceptación) coas novas descubertas científicas. As de Galileo chegaron nun momento no cal a Igrexa era menos tolerante do que podería ser noutras circunstancias debido á Reforma protestante.

O mapa da física, con subtítulos en galego!

Hai máis dunha semana publicabamos a tradución do mapa da física de Dominic Walliman. Aquel mapa proviña dun vídeo en inglés do mesmo autor, vídeo que xa se pode ver subtitulado en galego. Para conseguilo, soamente tes de facer clic sobre o botón «Configuración» e elixir os subtítulos na lingua de Pondal. Gózao!