O arduo camiño ao Nobel de Marie Curie

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 13 de xaneiro de 2011 Químicos Modernos: El arduo camino al Nobel de Marie Curie, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

O 10 de decembro de 1911, Marie Curie recibía o premio Nobel de química polos «servizos ao desenvolvemento da química grazas á descuberta dos elementos radio e polonio». Foi a primeira muller que recibiu un premio Nobel e a primeira persoa que recibiu dous (ela, Pierre Curie e mais Henri Becquerel compartiran o premio de física de 1903 polo seu traballo verbo da radiación). O impacto de Marie Curie no mundo científico e no papel das mulleres nel foi de tal magnitude que un dos catro obxectivos do Ano Internacional da Química 2011 (iyc2011 polas súas siglas en inglés, International Year of Chemistry 2011) foi celebrar o centenario do seu premio. Con este artigo Experientia docet rendíalle unha homenaxe e inauguraba a serie Químicos modernos que lles dedicou, co gallo do iyc2011, aos grandes persoeiros, moitos deles descoñecidos, da química do último século e medio.

Maria Salomea Skłodowska naceu o 7 de novembro de 1867 en Varsovia (Polonia). Ambos os seus pais eran mestres (súa nai morreu cando ela tiña dez anos) que souberon educar e motivar excepcionalmente a súa filla. Daquela Polonia era un estado súbdito de Rusia e as mulleres non tiñan acceso á educación superior, polo que en 1891 Maria decidiu unirse á súa irmá Bronia en París, matriculándose na Sorbona. Marie, xa co seu nome afrancesado, recibiu os seus títulos de física en 1893 e matemáticas en 1894 con cualificacións extraordinarias. A historia de como Marie chegou a graduarse con 27 anos nun país que non era o seu, nunha lingua que non era a súa e tendo de traballar para sobrevivir xa nos fala da extraordinaria muller que era.

Breve historia da cristalografía (XV): O século de Bragg

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 20 de febreiro de 2014 Breve historia de la cristalografía: (y XV) el siglo de Bragg, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia da cristalografía (XIV): Xeración X.]

Na conferencia que impartiu Thomson perante a Sociedade Filosófica de Cambridge (Cambridge Philosophical Society) o 11 de novembro de 1912, na que presentaba as propostas de W. Lawrence Bragg, estivo presente o físico Charles T. R. Wilson (que se faría famoso polas súas cámaras de néboa para localizar raios cósmicos e outras partículas, polas que lle concederon o premio Nobel en 1927). Na quenda de preguntas Wilson suxeriu que os raios X tamén deberían reflectirse nas caras externas dos cristais, sempre que as ditas caras fosen lisas dabondo.

A idea tiña sentido, polo que Lawrence realizou inmediatamente unha serie de experimentos nas caras de exfoliación da mica, pois supúñase que esta debía de ser moi plana mesmo na escala atómica. Lawrence puido fotografar esta reflexión e en decembro, isto é, pouco máis dun mes despois da suxestión de Wilson, aparecía en Nature o seu The Specular Reflexion of X-Rays.

Breve historia da cristalografía (XIV): Xeración X

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 13 de febreiro de 2014 Breve historia de la cristalografía: (XIV) generación X, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia da cristalografía (XIII): Fiat Pasteur.]

No discurso que deu co motivo do aniversario da Sociedade de Física de Berlín (Physikalische Gesellschaft zu Berlin) a empezos de 1896, o seu presidente non se amosou moi ilusionado co futuro desta ciencia. Pouco despois, cando coñeceu a descuberta que realizara Wilhelm Röntgen (naquel momento na Universidade de Würzburg, Universität Würzburg) o 8 de novembro do ano anterior e que publicara o 28 de decembro, cando o seu discurso xa estaba listo, amosou a súa ledicia porque este descubrimento supuña que «os segundos cincuenta anos desta institución comezaran tan brillantemente coma os primeiros».

A súa reacción foi representativa: desde o momento no que os científicos comezaron a ter novas do descubrimento dos raios X, souberon que estaban perante un tónico revitalizador dunha ciencia envellecida: supuña un reto para a teoría, incitaba a realizar novos experimentos, causou sensación no público xeral e, de súpeto, dáballes aos médicos unha nova ferramenta diagnóstica incriblemente potente. De feito houbo un tempo, ata que os médicos dispuxeron dos seus propios aparellos, no que a xente que tragaba un alfinete ou recibía unha perdigonada derivábase aos laboratorios de física para localizar estes obxectos.

Breve historia da cristalografía (XIII): Fiat Pasteur

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 6 de febreiro de 2014 Breve historia de la cristalografía: (XIII) fiat Pasteur, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia da cristalografía (XII): In vino veritas.]

Cando o novísimo doutor Louis Pasteur, naquel momento profesor do instituto de ensino secundario de Dijon, se enfrontou ao seu primeiro proxecto de investigación en solitario, pensou que o primeiro que precisaba era unha fonda preparación en cristalografía práctica. Decidiu que o mellor que podía facer era estudar sistematicamente as formas cristalinas, repetir todas as medicións e comparar os seus resultados cos que xa foran publicados. Un dos estudos cristalográficos que decidiu repetir foi o de 1841 de Frédéric Hervé de la Provostaye.

Breve historia da cristalografía (XII): In vino veritas

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 30 de xaneiro de 2014 Breve historia de la cristalografía: (XII) in vino veritas, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia da cristalografía (XI): Asimetrías e xogos de luz.]

Consonte a mitoloxía grega, foi o mismísimo deus Dionisio quen descendeu do monte Olimpo para ensinar aos homes a fabricar viño. Segundo a arqueoloxía moderna, ese descenso, de existir, tería lugar en Asia Menor (o que hoxe é o leste de Turquía) hai uns 7000 anos. Xunto coa arte do viño, Dionisio doou outro agasallo que pasou moito tempo sen ser recoñecido como tal, o tártaro, que se atopa no fondo de, daquela, as ánforas e, hoxe, as barricas de viño.

Tanto Lucrecio como Plinio o Vello estaban familiarizados co tártaro. O que hoxe sabemos que é bitartarato de potasio (formalmente hidroxenotartarato de potasio) describíase como de sabor agre e que ardía cunha chama de cor púrpura, amais de proporcionar receitas para unha ducia de remedios que o contiñan.

Estudouse con máis detalle na Idade Media. O alquimista persa Abu Mūsa Ŷābir ibn Hayyan (coñecido en Europa como Geber) foi o primeiro que deixou constancia por escrito, arredor do ano 800, de que o tártaro é un sal e illou o ácido tartárico (e outra boa cantidade de compostos orgánicos, pero esa é outra historia), se ben non con demasiada pureza. Houbo que agardar ata 1769 para obter o ácido tartárico quimicamente puro, cousa que logrou Carl Wilhelm Scheele (á vez que outra boa cantidade de compostos orgánicos). O composto empregábase na fabricación de cosméticos e remedios naturais, como o sal de La Rochelle ou o tártaro emético, polo que moitas adegas se converteron, de facto, en fábricas de ácido tartárico.

Breve historia da cristalografía (XI): Asimetrías e xogos de luz

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 23 de xaneiro de 2014 Breve historia de la cristalografía: (XI) asimetrías y juegos de luz, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia da cristalografía (X): Maxia viquinga.]

Nun serán de 1808 un veterano da expedición a Exipto entretíñase paseando polo Xardín de Luxemburgo, que desde 1791 era, coma o palacio co mesmo nome, «propiedade nacional». Levaba no peto un cristal de espato de Islandia co que se distraía de cando en vez, observando obxectos a través del. Nun momento dado, ocorreu algo curioso: mentres observaba a luz reflectida nos vidros do palacio decatouse de que, no canto de ver dúas imaxes igualmente brillantes, aparecía unha moito máis brillante ca a outra. Como diría despois Pasteur, a sorte favorece a mente preparada; Étienne Louis Malus deduciu que o efecto tiña que estar relacionado co feito de que a luz fose reflectida. A luz, concluíu, polarizábase ao se reflectir.

Breve historia da cristalografía (X): Maxia viquinga

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 16 de xaneiro de 2014 Breve historia de la cristalografía: (X) magia vikinga, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia da cristalografía (IX): Isomería e compostos orgánicos.]

Os viquingos foron, probablemente, os mellores mariños da Idade Media. Os seus barcos non só navegaron polas augas do mar do Norte ou do Atlántico Norte, senón tamén do Mediterráneo e do mar Negro. Os séculos ix e x foron os séculos viquingos por excelencia: chegaron a tomar Sevilla, Santiago de Compostela ou Pamplona, como cidades coñecidas. Pero as súas xestas polas costas do que hoxe é a península Escandinava, o Reino Unido, os Países Baixos, Bélxica, Francia, a península Ibérica, Italia, a península Balcánica, Bulgaria, Romanía, Ucraína ou Rusia non ilustran dabondo a súa capacidade mariñeira.

Breve historia da cristalografía (IX): Isomería e compostos orgánicos

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 9 de xaneiro de 2014 Breve historia de la cristalografía: (IX) isomería y compuestos orgánicos, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia da cristalografía (VIII): Morfismos químicos.]

En 1823 Leopold Gmelin, profesor na Universidade de Heidelberg (Universität Heidelberg), moveu os seus contactos para que a un sobresaínte alumno seu que acababa de licenciarse en medicina o admitisen como estudante no laboratorio de Estocolmo do químico vivo máis importante da época: Jöns Jacob Berzelius. Alí Friedrich Wöhler, que así se chamaba o médico, atopou con sorpresa que Berzelius non era partidario das instrucións sistemáticas, senón que prefería orientar os seus estudantes na investigación dos temas que estes escolleran libremente.

Breve historia da cristalografía (VIII): Morfismos químicos

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 2 de xaneiro de 2014 Breve historia de la cristalografía: (VIII) Morfismos químicos, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia da cristalografía (VII): Moléculas, superfluidades e contaminacións.]

A últimos do século xviii Martin Heinrich Klaproth continuou o traballo onde Dolomieu o deixara. Klaproth identificou tres formas cristalográficas diferentes de carbonato cálcico: calcita, aragonita e vaterita. Publicou as diferenzas detalladas entre estes tres minerais en Beiträge zur chemischen Kenntniss der Mineralkörper, obra en cinco volumes publicada entre 1795 e 1810. Haüy mostrouse moi interesado nesta descuberta, pero desconcertábao a aragonita: a diferenza da calcita, non formaba romboedros ao crebar.

Breve historia da cristalografía (VII): Moléculas, superfluidades e contaminacións

[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 26 de decembro de 2013 Breve historia de la cristalografía: (VII) Moléculas, superfluidades y contaminaciones, de César Tomé López, que pode lerse nesta ligazón.]

[O artigo previo da serie é Breve historia da cristalografía (VI): O crego rompecristais.]

A teoría de Haüy introduciu na cristalografía un concepto fundamental: o da periodicidade. Nos primeiros estudos sobre o empaquetado de esferas a periodicidade estaba implícita, pero foi Haüy quen fixo énfase neste punto. De Haüy en diante os cristais comezaron a considerarse agregados de materia onde esta se repite periodicamente. Esta visión mantívose inalterada ata a descuberta dos cuasicristais na década de 1980, e segue sendo correcta na inmensa maioría dos casos.

Máis interesante é que, desde un punto de vista puramente químico, afirmar que un cristal é unha ordenación periódica tridimensional de unidades poliédricas implica que cada unidade ten de ter a mesma composición química ca o conxunto e, se esta unidade é realmente a máis pequena, representa unha «molécula» do composto. Haüy era plenamente consciente disto. Así, no seu Essai d’une théorie sur la structure des cristaux (1784), ás unidades constituíntes fundamentais chamáballes molécules intégrantes. O seu emprego da palabra «molécula» para se referir a un grupo de átomos conectados está na mesma liña do uso que se facía desta palabra desde mediados do século xvii, cando Pierre Gassendi a empregou en Syntagma philosophiae Epicuri (1646).