[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 3 de xuño de 2015 Skepticism, a short uncertain story (3): medieval doubts, de Jesús Zamora Bonilla, que pode lerse nesta ligazón.]
[O artigo previo da serie é Unha breve e incerta historia do escepticismo (II): Os pirrónicos.]
Quizais non sabías que o filósofo máis influente da Alta Idade Media non existiu realmente. Este paradoxo à la Zenón explícase porque os escritos deste filósofo selle atribuíron a unha persoa diferente, moito máis autoritaria; polo tanto, despois de que esta confusión fose descuberta uns mil anos máis tarde polo humanista Lorenzo Valla e outros, resultou que basicamente todos os filósofos (ou seica mellor teólogos) medievais estiveran citando e discutindo o traballo de alguén que non era quen eles crían. Como non temos nin idea da identidade do autor real deses libros, a historia deixou gravado o nome do falso autor na tradición filosófica, así que non te sorprendas se atopas unha referencia a un tal «Pseudo-Dionisio Areopaxita».
Non sabemos practicamente nada nin da biografía do Dionisio «real» nin da do «falso». Suponse que o verdadeiro foi un dos primeiros convertidos por san Paulo na visita que este fixo a Atenas, consonte os Feitos dos Apóstolos; a tradición eclesiástica di que era un dos xuíces do areópago (un alto tribunal con sede no alto dunha gran rocha ao pé da Acrópole) e que, despois de converterse ao cristianismo, deveu en primeiro bispo de Atenas, pero non hai ningún xeito de saber se iso é certo, nin tan só a existencia mesma de Dionisio. Por outra banda, é seguro que o noso amigo Pseudo-Dionisio viviu (probablemente en Siria) máis de catro séculos despois do seu epónimo, e escribiu unha serie de libros que afirmaban ser obra do discípulo ateniense de Paulo. Non está claro se esta afirmación era unha mera figura literaria, relativamente común na antigüidade, ou se era un intento de enganar os lectores acerca da identidade do autor e, consecuentemente, acerca da súa «autoridade» (véxase o libro de Bart Ehrman Forged, un marabilloso estudo sobre esta práctica fraudulenta nos escritos cristiáns temperáns, inclusive varios libros do Novo Testamento). O feito é que, xa desde principios do século vi d. de C., non moito tempo despois de seren escritas (e, probablemente, mesmo durante a vida do seu autor real), as súas obras xa se citaban indiscriminadamente como pertencentes ao Dionisio «vello»; así que, houbese ou non intención de enganar, o dito engano ocorreu. E, para termos unha idea da profundidade dese engano, podemos considerar o feito de que Pseudo-Dionisio é o segundo filósofo máis citado nas obras de Tomé de Aquino (século xiii), soamente detrás de Aristóteles. A influencia de Pseudo-Dionisio comezou en Occidente, pero, uns tres séculos despois do seu pasamento, o emperador bizantino Miguel II xa lle regalou un manuscrito coas súas obras a Carlomagno, quen llo doou despois ao mosteiro de Saint-Denis, en París (por certo, tamén circulaba a conxectura de que o autor real desas obras era este san Denis, ou san Dionisio, do século iii, o «apóstolo dos galos»). Este manuscrito non tardou moito en traducirse ao latín.
Sabemos que Pseudo-Dionisio foi un fraude grazas á análise filolóxica: non só aspectos importantes do seu pensamento, senón mesmo parágrafos enteiros dos seus textos, proveñen dun autor catro séculos máis novo ca o Dionisio «orixinal»: o neoplatónico Proclo, probablemente a derradeira gran figura da filosofía antiga non cristiá, líder da Academia de Atenas na segunda metade do século iv d. de C. O asunto é que Proclo morreu en 485 e as primeiras referencias a Pseudo-Dionisio que se conservan (a el ou aos seus libros, coñecidos de xeito colectivo como Corpus Areopagiticum) son 40 ou 50 anos posteriores, así que o noso falso autor debeu de vivir arredor dos séculos iv e v, e probablemente era discípulo de Proclo e estudaba na Academia platónica.
Pero, se Pseudo-Dionisio é importante na historia do escepticismo, non é por ser un exemplo de como debemos dubidar mesmo da autoría filosófica, por suposto, nin porque o seu pensamento fose realmente un exemplo do escepticismo das tradicións sofistas ou pirrónicas que coñecemos nos artigos previos desta serie. A verdade é que Pseudo-Dionisio era un pensador cristián, autor, entre outras cousas, dunha gran parte da mitoloxía celestial acerca do número de ceos e as clases de anxos coa que talvez esteas familiarizado (e que influíu, entre outras obras, a Divina comedia de Dante): serafíns, querubíns e tronos; señoríos, virtudes e forzas; principados, arcanxos e anxos. Non semella que poidamos clasificar como escéptico a alguén que explica de maneira seria que estas «esferas» ou «coros» de seres celestiais existen. Pseudo-Dionisio non pasou á historia da filosofía polo seu traballo taxonómico na zooloxía anxélica, senón polo que se coñeceu máis tarde como «teoloxía negativa» (tamén chamada «teoloxía apofática»; a apófase é unha figura retórica consistente en mencionar a alguén ou algo dicindo que non se falará del ou dela, algo semellante ao que fai o presidente do Goberno español Mariano Rajoy cando se refire aos membros corruptos do seu partido como «esas persoas das que non teño nada que dicir»).
Consonte o libro Teoloxía mística de Pseudo-Dionisio, Deus transcende absolutamente a razón, a linguaxe e o coñecemento humanos, dun xeito similar ás aporías coas que toparon Parménides e os seus discípulos ao falaren do Ser (véxase o primeiro artigo desta serie). Isto significa que non podemos dicir absolutamente nada del; tan só podemos, para cada posible predicado que poidamos pensar en atribuírlle (por exemplo, «omnisciente», «vivo», «creador», mesmo «ser», é dicir, «existir»), negar que El poida ser descrito adecuadamente polo dito predicado. Só podemos dicir o que Deus non é, e o que non é é, simplemente… todo: non é omnisciente, non é vivo, non é poderoso, simplemente non é. Deus, por exemplo, non é máis espírito, fillo ou pai ca «suave» ou «durmido». Porén, estas negacións non deben confundirse con «privacións»: unha privación só é a ausencia dun determinado predicado que podería estar presente. A ausencia do predicado oponse á súa presenza: «inerte» oponse a «vivo». Pero, cando dicimos que Deus non é «vivo», non queremos dicir que sexa «inerte», pois tampouco o é. Deus está alén do inerte e alén do vivo. Por iso Pseudo-Dionisio di que as nosas afirmacións sobre Deus non se opón ás nosas negacións, senón que ambas deben ser transcendidas: mesmo as negacións deben ser negadas. Segundo Pseudo-Dionisio, esta «negación» é a única experiencia humana posible de Deus, exemplificada coa figura de Moisés no monte Sinaí: «silencio, escuridade e descoñecemento». Esta teoría abriu a porta á rica tradición mística na cristiandade (lembremos os versos de Xoán da Cruz, máis dun milenio despois: «Entreme donde no supe, / y quedeme no sabiendo, / toda ciencia trascendiendo»). Escéptico ou non, foi moi influente como sinal dos límites da razón humana para comprender «o Absoluto» e como recordatorio de que toda a teoloxía é, en definitiva, a exploración deses límites. Cando a fe na verdade da relixión (e tamén o poder social da Igrexa) comezou a debilitarse moitos séculos despois, a existencia da teoloxía negativa empezou a verse como un argumento de que todos os intentos de dicir algo sobre Deus ou o divino non son razoables.
Non cómpre dicir que a Idade Media non foi unha boa época para o escepticismo, en especial no tocante aos dogmas relixiosos, pero a tradición escéptica deu sobrevivido durante máis dun milleiro de anos, polo menos baixo a forma de algo que os filósofos tiñan de tentar refutar. Mesmo, un século antes de Pseudo-Dionisio, o gran teólogo Agostiño de Hipona confesou que, antes de se converter ao cristianismo, coqueteara cun fatado de escolas filosóficas e retóricas, incluíndo o escepticismo, e dedicou algunhas páxinas da súa obra a rebater os argumentos dos escépticos; o mesmo fixeron moitos outros filósofos con posterioridade. Ao facer isto, foi un dos primeiros que presentou o argumento de que non podemos dubidalo todo, pois, cando dubidamos, sabemos con certeza que estamos a pensar. Cogito, ergo sum.
Porén, a filosofía medieval produciu algunhas correntes de pensamento que foron secundadas máis tarde por escépticos da modernidade (e que preocupaban os filósofos do medievo). En primeiro lugar, o matemático, físico e astrónomo árabe Alhazen (séculos x e xi d. de C.) defendeu por primeira vez, no seu importante traballo en óptica, que as aparencias visuais son creacións dos nosos órganos cognitivos ou, dito doutro xeito, que as percepcións, mesmo as máis sinxelas, están sempre constituídas por inferencias e, consecuentemente, non forman en absoluto unha «unidade directa» co obxecto percibido (como si defendía, por exemplo, a teoría da percepción de Aristóteles). En segundo lugar, semellaba que a idea da omnipotencia de Deus, segundo algúns filósofos, podía implicar que El podería enganarnos se quería, incluso cando sentimos a maior das certezas: podería facernos pensar que vemos algo que non existe, podería facernos crer que entendemos a proba dun teorema matemático aínda que non fose así. Emporiso, sabemos que filósofos posteriores tiraron conclusións máis interesantes destas ideas.
[O seguinte artigo da serie é Unha breve e incerta historia do escepticismo (IV): O renacemento do escepticismo.]
Sobre o autor: Jesús Zamora Bonilla (@jzamorabonilla) é doutor en filosofía e economía, profesor de filosofía da ciencia e director do máster de xornalismo e comunicación científica na Universidade Nacional de Educación a Distancia (Universidad Nacional de Educación a Distancia).
Ciención de Breogán 