[Esta é unha tradución adaptada do artigo orixinal de 31 de agosto de 2015 Skepticism, a short uncertain story (4): the renaissance of skepticism, de Jesús Zamora Bonilla, que pode lerse nesta ligazón.]
[O artigo previo da serie é Unha breve e incerta historia do escepticismo (III): Dúbidas medievais.]
Como vimos na entrada anterior desta serie, o escepticismo tivo un papel bastante pouco importante durante o desenvolvemento da filosofía medieval, talvez a excepción da interesante posibilidade de considerar escéptico a Pseudo-Dionisio no que concirne ao coñecemento da natureza de Deus (non no que concirne á súa existencia, por suposto… agás que «existir» sexa unha das características dubidosas pertencentes á natureza de algo). Para todos os grandes teólogos medievais, o escepticismo converteuse nunha especie de «home de palla» que se sentían obrigados a «refutar» nalgún punto dos seus longos e elaborados escritos.
As cousas comezaron a cambiar de xeito substancial cara á fin da Idade Media, co redescubrimento dos textos de Sexto Empírico e outras fontes sobre o escepticismo antigo. Pero, se o rexurdimento dos argumentos escépticos arredor do século xvi ten unha grande importancia, non é por unha mera cuestión filolóxica, senón polo poder que aqueles argumentos estaban destinados a ter nas enormes transformacións sociais e culturais que as sociedades occidentais comezaban a experimentar. O escepticismo moderno tivo tres tradicións principais como obxectivos: a tradición da ciencia e a tradición da relixión, por unha banda, e as «tradicións», digamos, das ideas e cultura populares, pola outra banda.
A «ciencia», no século xvi, facía referencia basicamente ao desenvolvemento escolástico da cosmovisión platónico-aristotélica, non só no atinente ao contido desta visión, senón principalmente do seu método: a idea de que a intelixencia humana pode atanguer a «esencia» das cousas (sexa mediante algunha clase de intuición intelectual, coma no caso de Platón, sexa mediante algún tipo de indución, coma no caso de Aristóteles) e derivar todo o coñecemento necesario do mundo a partir destas verdades, por medio do razoamento siloxístico.
A «relixión», por suposto, implicaba a autoridade da Igrexa católica e mais os seus doutores na interpretación das Santas Escrituras (e, máis tarde, tamén a autoridade moral e intelectual dos argumentos e escritos dos líderes da Reforma). Por suposto, como a filosofía daqueles doutores estaba, á fin, baseada na visión escolástica do coñecemento, a maioría dos ataques escépticos podían dirixirse asemade cara a ambos os obxectivos; pero é interesante manter a diferenza, porque un dos feitos máis chocantes na evolución do escepticismo moderno é que as críticas á ciencia aristotélica comezaron como un xeito de salvar a verdade da Revelación das falacias dos filósofos escolásticos ou dos reformistas relixiosos (dependendo do autor de cada argumento), pero acabaron, na era da Ilustración, como unha crítica á relixión.
Isto é importante. Os filósofos renacentistas e os da alta modernidade, en xeral, non eran críticos coa fe cristiá, máis ben ao contrario: mantiñan que as capacidades cognitivas naturais do ser humano (como diriamos hoxe) son demasiado febles para nos permitiren coñecer a Deus nun sentido «científico», «filosófico» ou «metafísico» (non había diferenza entre estes termos daquela), nin calquera das outras cousas que Deus quería que soubésemos para a nosa salvación, por suposto. Por tanto, os escépticos do Renacemento eran realmente fideístas ata certo punto.
O problema era: cal é a fonte verdadeira da fe? O predicador e reformista italiano Girolamo Savonarola (1452–1498) é o primeiro cuxas teses semella que foron inspiradas polos redescubertos argumentos pirrónicos de Sexto Empírico, argumentos que talvez coñecese grazas ao seu amigo Pico della Mirandola (1463–1494). Savonarola empregou argumentos de orixe pirrónica para pór en dúbida as fontes da autoridade do papa e da Igrexa; ao non ser un filósofo de verdade (preocupáballe principalmente a crecente corrupción do clero e de toda a sociedade), os seus discursos non o reflicten moi directamente, pero como proba indirecta desta influencia pirrónica podemos citar que o xuíz principal encargado do xuízo (e tortura e execución) a Savonarola tivo de pedir prestada a copia manuscrita de Sexto Empírico en grego (non houbo edición impresa ata 1562, traducida ao latín), que posuían os papas en Roma, para armar a acusación oficial. Por certo, ese manuscrito perdeuse máis tarde.
Curiosamente, Erasmo de Rotterdam (1466–1536) empregou, décadas máis tarde, argumentos similares aínda que máis sofisticados para establecer os límites da racionalidade natural humana como crítica a outro reformista que tiña máis éxito (Lutero). De xeito semellante, autores como Michel de Montaigne (1533–1592) e Blaise Pascal (1623–1662; xa bastante despois do Renacemento) aínda utilizaron o escepticismo como unha forma de limitar a capacidade da razón para criticar as verdades da Revelación. Porén, estes tres autores (Erasmo, Montaigne e mais Pascal) non se limitaron a ofrecer unha defensa dogmática do catolicismo, como proba o feito de que as súas obras e influencia fosen vistas con moita suspicacia pola Igrexa.
Precisamente con Montaigne, a «opinión pública» (como diriamos hoxe; talvez «costumes» sexa un termo máis axeitado, se incluímos no seu significado os «costumes de pensamento») convértese nun dos principais obxectivos do escepticismo. Isto levounos ao primeiro exemplo importante do que hoxe chamariamos «relativismo cultural» (de novo co permiso dos antigos gregos). Por exemplo, Montaigne foi un dos primeiros que censurou a conquista europea de América e as guerras de relixión daquela época, criticando a premisa filosófica que se empregaba para xustificalas: a «superioridade» dunha cultura ou dunha fe sobre outras.
Pero probablemente os autores escépticos máis incisivos dese tempo non procedían da tradición cristiá, senón que eran de orixe xudía (os xudeus, por certo, facilmente podían criticar a Igrexa católica cos mesmos argumentos cos que os filósofos católicos criticaban os protestantes). Efectivamente, a filosofía xudía medieval non estaba tan influída pola metafísica e a epistemoloxía aristotélicas coma a escolástica cristiá. Hasdai Crescas (1340–1410), líder da comunidade xudía de Aragón, xa atacara enerxicamente a Aristóteles nos seus escritos (a pesar de que os seus argumentos só se difundiron entre o público de fala hebrea e, na cristiandade, principalmente entre afeccionados á cábala).
Un autor de orixe hebrea moito máis influente sería Francisco Sánchez (1551–1623), nado de pais conversos probablemente no sur de Galicia ou norte de Portugal, aínda que estudou en Italia e traballou como doutor en Francia durante a meirande parte da súa vida. A súa principal obra leva o título indubidablemente escéptico Quod nihil scitur («Que nada se sabe») e foi publicada en 1581. O libro comeza (quizais de xeito retórico, máis ca como un movemento lóxico real) negando que poidamos saber a única cousa que Sócrates dicía que sabía: de acordo con Sánchez, un non pode sequera saber que non sabe nada. Seguidamente, ofrécenos unha das críticas máis elaboradas á visión aristotélica da ciencia: segundo el, non podemos proceder a partir de definicións (que son meras palabras e non podemos estar seguros de que describan a «verdadeira esencia» das cousas) nin mediante siloxismos dedutivos (que, en fin, constitúen unha petitio principii) nin mediante indución (pois non podemos experimentalo todo). Por suposto, Sánchez aínda pertence ao grupo dos «escépticos fideístas», asegurando que o coñecemento verdadeiro só pode provir da fe e da revelación; pero o inzo do escepticismo (moderno) xa estaba sementado e pronto xermolaría.
[O seguinte artigo da serie é Unha breve e incerta historia do escepticismo (V): O xenio maligno de Descartes.]
Sobre o autor: Jesús Zamora Bonilla (@jzamorabonilla) é doutor en filosofía e economía, profesor de filosofía da ciencia e director do máster de xornalismo e comunicación científica na Universidade Nacional de Educación a Distancia (Universidad Nacional de Educación a Distancia).
Ciención de Breogán 